Sözlük, Lugat Kullanımına Dair
Posted on March 4, 2023 • 3 minutes • 558 words
Table of contents
Kapak Fotoğrafı: Türkçe’nin ilk lugatı olarak kabul edilen, Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072-1074 yılları arasında yazılan, Cumhuriyet Döneminde Ali Emîrî Efendi tarafından bir sahafta keşfedilen Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Kaşgarlı Mahmut’un bir haritası.
Yıllar önce, bir konuda uyuşmazlığa düştüğüm kıymetli bir isimle tartışıyorduk. Konu ve içeriğinden bağımsız olarak konuşmanın bir yerinde o kişi, benim “işgüzar” davrandığımı ifade etmişti. Tabii ki o anda aklımda olumsuz bir anlam ifade eden bir kelime olsa da sözlüğe baktığımda iki anlamda olduğunu; birinci anlamı ‘becerikli’ iken, ikinci anlamı ‘Kendini göstermeye hevesli olup üstüne vazîfe olmayan şeylere karışan.’ idi. O zaman ne kadar kısıtlı bilgiye sahip olduğumu, Sokrates’in asırlar önce de ifade ettiği gibi, tekrar hatırladım.
“Liberate”
Öğrenim hayatım boyunca üslubun en az esas kadar yani ifade biçiminin en az söylenilen söz kadar önemde olduğunu defaatle tecrübe etmişimdir. Devletler arası münasebetlerde veyahutta kişisel ilişkilerde bunun birçok örneği bulunmaktadır. Bu noktada nüans çok önemlidir. İki eşit aktör arasındaki konuşmada kullanılan bir kelimenin etimolojisi, kökeni o kelimeyi kullanan aktörün üstü kapalı aslında verdiği bir mesaj olabilir. Özgürleştirmek kelimesinin İngilizce’deki bir karşılığı ’liberate’ ve Latince ’līber’den gelip (İngilizcesiyle ‘free’), Türkçesiyle ‘hür’ veya ‘özgür’ olarak tercüme edilebilir. Bu kelimenin kullanılmasında etimolojisi itibariyle farklı bir anlam gözükmemektedir. Fakat ’emancipate’ kelimesi bu noktada ayrışıyor.
“Emancipate”
’emancipate’ kelimesi The Free Dictionary’de ‘özgürlük vermek’ olarak Türkçe’ye çevrilmiş. Burada kelimenin kökeni daha ilgi çekidir. 17. yüzyılda kullanılmaya başlanan bu kelimenin Latince’den gelen kökeni ‘ēmancipāre’ yine aynı sözlükte ’to give independence (to a son)’ yani ‘(bir oğlana) bağımsızlık vermek’ olarak tercüme edilmiş. ‘mancipāre’ ise bunun bir alt kökü. Bunun anlamı da ’to transfer property’ yani bir varlığın mülkiyet hakkının değiştirilmesi ya da satılması olarak ifade edilmiştir. Bir alt köküne indiğimizde ‘manceps’ kelimesi ise ‘a purchaser’ yani ‘alıcı’ olarak tercüme edilmiş.
’liberate’ ve ’emancipate’ kelimeleri Türkçe’ye çevirdiğimizde özgürleştirmek veya özgürlük vermek olarak kullanıldığında pek farklı gözükmemektedir. Fakat konuşma İngilizce yapılıyorsa ve bir aktör ’emancipate’ kelimesini kullanıyorsa bu üstü kapalı bir üstünlük ifadesidir.
Kubbealtı Lugatı
Aslında temelde öğrenim ve kültürün önemine değinmek lazımken, burada yalnızca bu bahsedilen ayrımları yapabilmek için sözlüklerin kullanımının tekrar altını çizmek istiyorum. Kubbealtı Vakfının 1978 yılında yazılmaya başlanan “Misâlli Büyük Türkçe Sözlüğü”, İlhan Ayverdi tarafından 34 yıl gibi uzun bir süre sonrası neşredildi, yayımlandı. Kendisi hakkında ayrıntılı bilgiye bu sayfadan ulaşılabilir. Yine aynı sayfadan, yani www.lugatim.com adresinden bu sözlüğün ulaşılabilmesinde emeği geçenlere şükranlarımı sunuyorum. Şahsen çok öğretici bulduğum husus, örneğin ‘zapt’ kelimesi arandığında aynı zamanda ‘zaptedilmek, zaptetmek, zaptiye ve zapturapt’ gibi bu kelime kökünden türeyen ilgili kelimelerin de aynı sayfada gösterilmesidir.
Türk Dil Kurumu Sözlükleri
Türk Dil Kurumunun sözlüklerine sozluk.gov.tr adresinden ulaşılabilmektedir.
Nişanyan Sözlük
Nişanyan Sözlük, ‘Sevan Nişanyan’ tarafından 1995 yılından beri güncellenen kelimelerin kökenini de gösteren faydalanılabilecek bir başka sözlüktür. Sevan Nişanyan’ın Nişanyan Adlar isminde Türkçe kişi adları sözlüğü, Nişanyan Yer Adları isminde ‘Türkiye ve Çevre Ülkeler Yerleşim Birimleri Envanteri’ de bulunmaktadır.
Behind the Name
Behind the Name platformu da yine kişi adları anlamlarına yönelik olarak 1996 yılında Mike Campbell tarafından faaliyete geçirilen bir çok dilde isimleri barındıran bir kaynaktır. Örneğin Çekçe’deki ‘Markéta’ kadın isminin, aslında İngilizce’deki ‘Margaret’ isminin uyarlaması olduğunu tespit etmemizi sağlamaktadır.
The Free Dictionary
The Free Dictionary çok dilli bir sözlük olarak özetlenebilir. Altını çizmek istediğim hussus, Kubbealtı Lugatında olduğu gibi, aranan kelimeden varsa türeyen diğer kelimelerin de aynı sayfada gösterilmesidir.
Kısaca tamamlamak gerekirse, yabancı bir dili öğrenirken anlamı bilinmeyen bir kelimeyi öğrenmek için nasıl sözlük, lugat açılıp öğreniliyorsa, aynı şekilde insanlar ‘ana dilleri’nde de anlamını bilmedikleri kelimeleri açıp öğrenmekle mükelleftirler.